Valsøybotn – Tradisjonelt bygghandverk

Felling av ås og sperre utan fast dimensjonering.

Ferdig takside. Utsperrene monterast etter at kledning har komme på då desse skal henge saman.

På Nordmøre er takkonstruksjon med sperrebukk, ås og sperre vanleg. Denne takkonstruksjonen er gjort med bakgrunn i ei eksisterande brygge på Eidestranda i Aure kommune. Brygga vart flytta dit rundt 1870, men det er uvisst når ho vart reist fyrste gongen. Det nye bygget skal stå på Håholmen i nærleiken av Kristiansund. Det er ei brygge i stavlinekonstruksjon som måler 10,6m x 13m som vert bygd på Husasnotra før uttransport og oppsetting.

Me bestemte oss for å ta utgangspunkt i eit eksisterande bygg for å lære meir om korleis dei eldre tradisjonelle takkonstruksjonane er utført. Når tradisjonsberarane er borte er det bygga sjølv som fortel best korleis dei er gjort, og dette innlegget tek for seg eit forsøk på forstå den logikken, premissa og vurderingane som ligg bak. I dette innlegget vil eg sjå nærare på korleis fellinga av åsar på sperrebukk og sperrer på åsar kan ha vore gjort.

Sperrebukkane:

I den originale takkonstruksjonen var sperrebukkane kanta på sidene og oppå og felt slik at oversida danna eit plan. Dette planet hadde same fall som taket. I dette tilfellet var det treungs røst. Sperrebukksolane var i samme høgde på alle samhalda (dobbel samhald i staden for samhald og pute), og sperrebukktåa like langt inn frå vegglivet/rafta på kvar side. Rafta var også i vater og like høg på begge sider. Oversida av sperrebukken låg omlag 10 tommar under overkant sperre/underkant tro.

Metode: Takkonstruksjonen vart slått opp med krittsnor på golvet i full storleik, og mal for sperrebukk vart laga. Sperrebukkane vart hogne ut etter malen. Det vart også teke mål på den oppteikna takonstruksjonen for å bestemme kor sperrbukksolen og tåa ville havne i samhald/pute. Desse måla vart overført og sperrbukksole og tapphol for sperrebukken vart hogge ut i samhald/pute. Sperrebukkane vart reiste og stiva av i lodd over samhalden.

Åsane:

I originalbygget var åsane runde oppå, og det såg ikkje ut til å vere retta. Det var naturleg overflate på åsen. Der åsen var grov var han felt litt ned på sperrebukken og i toppenden av åsen låg han ofte rett på sperrebukken eller så var det klossa opp litt. Dette fører til at åsen ikkje har ein eksakt dimensjon over sperrebukk heile vegen. Det vil variere litt ettersom kor rett åsen er. Dette fører også til at ein ikkje kan nytte ein sperremal med fast dimensjonering når sperrene skal på. Det var stort sett hogge ut av sperrene, men somme plassar var det også hogge av litt på oversida av åsen for å sleppe sperra lenger ned. (Dette kjem eg tilbake til)

Metode: Eg valde å legge opp åsane mot utsida av sperrbukken på samhalden. Dette er ei fin arbeidsplattform og ein kan merke breidda på fellinga på åsen direkte over frå sperrebukken. Åsane vart lagt med den rettaste sida opp. Dette vart gjort ved å sikte etter stokken og sjå kor han var rettast.

Åsane lagt med rettaste side opp og klare for merking.

6 tommar er teoretisk åsdimensjon.

Ferdig uthogge åsfelling.

Opprulling av åsar.

Sperrer:

I det originale bygget var sperrene fint tilpassa åsane med ein liten skulp hogge ut med øks eller ein liten kloss der sperrene ikkje låg nedpå åsen. Sperrehakket var i vinkel på takplanet og sperrene var ikkje dimensjonert i breidde gjennom sperrehakket i rafta. I det nye bygget er materialen saga, så difor var det naturleg å la sperrehakket vere i lodd. Det vart også gjort ei dimensjonering på breidda slik at sperrehakk og sperrer kunne lagast etter mal.

Metode: Overkanten av sperrene må danne eit plan slik at troet har eit jamt underlag og at taket blir rett. Sperrene vart retta på ei side. Denne flata dannar topp sperre-planet. Sidan åsane har er lagt på med naturleg overflate vil ein ikkje kunne dimensjonere sperrene på faste mål. Likevel skal dei danne eit perfekt plan 10” over sperrebukkplanet. Ved å spenne opp ei snor som simulerer topp sperre frå raft og opp til mønsåsen kan ein måle eksakt høgde frå snora og ned til åsane (på mønsåsen må ein spikre på ei mellombels lekt for å få festa snora i rett høgde) Denne høgda vert målt frå det høgaste punktet på åsen og i vinkel ut frå takplanet opp i snora. Possisjonen på desse høgdene bestemmast ved å legge på eit måleband frå sperrehakket og opp til mønsåsen og lese av.

Skjema med sperrenummer, dimensjonar og plassering av fellingar.

Sperreenden vart laga på mal. Målepunktet for plassering av fellingane er i sperrehakket,

Snor frå raft til mønsås.

Målebandet vart lagt på i sperrehakket (på sperra) og måla frå skjemaet førast på sperra. Ved å hogge uttaket i sperra slik at målepunktet og dimensjonen stemmer i midten, og at skulpen er litt større enn åsen vil sperra ligge fint på mot høgpunktet på åsen. Sperrene vart dimensjonert til 5” i breidda, og sperrehakket vart merka på med ein mal som gav fast dimensjon på 3” gjennom sperrehakket i rafta og fast mål på utstikk.

Sperrebukk, ås og sperre.

Måling av sperredimensjon over ås.

Uthogging av fellingar før prøving.

Sperra fell fint mot åsen

Når dei to ytterste sperrene i taksida er felt på plass valde eg å strekke snor mellom desse sperrene over kvar ås. Ved å måle ned frå desse snorene der som sperrene kjem samtidig ta lengdemål frå sperrehakket kan ein ta mål for alle sperrene på ein gong og skrive ned i skjema. Det skal då i teorien bli eit snorbeint plan mellom dei to ytterste sperrene. Så sant dei er rette vil også resten bli det. Kvar enkelt sperre vart hoggen ut etter mål og prøva på. Ved å sikte mellom dei to ytterste referansesperrene kunne ein sjå om sperra måtte sleppast lenger ned. Ca 7 av 10 sperrer passa perfekt ved fyrste prøving. Eventuell justering av gjort ved å hogge ut litt på leåsen for å sleppe sperra lenger ned. Dette vart gjort på augemål og sikta inn til det passa. Ein positiv effekt av å skrive ned skjema var at ein på førehand kunne plukke ut sperrer som passa til dei forskjellige måla og sikre at ein fekk nytta sperreemna best mogleg.

Det er kanskje tvilsomt at den originale takkonstruksjonen vart gjort på akkurat denne måten, men at snor og sikting har vore viktige i dette arbeidet er eg overtydd om. Det trengst som alltid meir undersøkingar og utprøving for å komme enda tettare på original framgangsmåte, men faktum er i alle fall at denne metoden opplevdes som relativt rasjonell og effektiv. Bruk av mal på sentrale punkt, mykje augemål og minimalt med justeringar.

Tekst og foto: Håkon Telnes Fjågesund

Stramming av strevar i Nordmørsk Stavline

Stavlinekonstruksjonen er ein stavkonstruksjon der strevarar vert nytta til å stive av bygget. Strevarane kan ligge med varierande helling, og retning, men stort sett er det ein form for motståande symmetri i plasseringa av strevarane. Dette stavlinenaustet er ikkje kopi av noko konkret naust, men ein variant av Nordmørsk stavlinekonstruksjon. Naustet vart bygd på Husasnotra våren 2016 til ein privat kjøpar. Jon Godal var rettleiar og instruktør. Seinare vart det frakta ut til tomta og sett opp. Naustet står på hellande tomt, så syllomfaret heller, medan rafta er i vater. Ein av mange moment under oppsetting av naustet var forspenning eller stramming av strevarane.

Stramming av strevarane, har etter mi oppfatting, den funksjonen at det gjev konstruksjonen ei større potensiell motkraft til ytre påkjenningar. Hadde strevaren vorte lagt inn ”daud” ville ikkje konstruksjonen hatt same evne til å stå imot. Strevaren spelar ei veldig viktig rolle i samspelet mellom dei ulike konstruksjonselementa i bygget.

Eg vil no gå nærare inn på korleis me gjorde dette. Eg har ikkje sjølv fått høve til å studere strevarar i tilsvarande naust, men i følge tradisjonen Jon Godal formidla vidare frå tradisjonsberarar skal forspenning ha vore ein viktig del av denne måten å bygge på.

Sidan syllomfaret heller og følger terrenget måtte både stavar og strevarar produserast med overmål i lengde så dei kunne tilpassast individuelt. Før uttransport av bygget vart strevarane laga med tapp oppe og overmål i lengde. Tappholet i underrafta, altså oppe på strevaren vart også tappa ut på førehand. Tapp og tapphol i nedre enden av strevaren vart tilpassa når bygget stod oppreist med stavar.

Tilpasning av strevar etter at bygget er oppført. Dette er ein strevarmal som vert brukt til måling.

Merking av lengda på strevarmalen.

Strevarmalen ligg oppå strevaren.

Ved å forskyve tappholet gjer ein det litt trongt for strevaren. Her er stramminga på 5/8”. Det nedre tappholet forskyvast 5/8” inn. På biletet synast den opphavelege merkinga og ny strek.

Strevaren settast inn i tappholet i toppen fyrst. For å få den nedre enden inn i tappholet nytta me spett og vågemat. På dette tidspunktet i byggeprosessen er det ingenting som held raftomfaret nede. Når strevaren vert lagt inn med stramming vil rafta lyfte seg litt. Det kan ein sjå ved at det vert glippe mellom stav og raft.

Strevaren som står nærmast i bilete har lyfta underrafta opp frå staven.

Plasseringa av tappen var bestemt til å vere ein dimensjon frå staven, altså 6”. Det vart merka opp for tappholet på sylla, og ein strevarmal var sett opp i tappholet i underrafta og lagt på utsida av sylla slik at øvre side låg vinkelrett ut for enden av tappholet. Strevarmalen har ein tapp i toppen som er lik den som er på strevaren.

Når strevarmalen ligg rett strekar ein langs toppen av sylla og over på malen. Denne streken pluss tapp vil vere målet på strevaren.

Strevarmalen leggast då oppå strevaren. Tappen på malen og trevaren må ligge likt. Lengdemarkeringa i nedre ende av malen førast over på strevaren og under dette merket må ein legge til tapp. Strevaren kappast og tapp hoggast ut. Her er tappen i eine sida av strevaren. Strevaren er 2/3 av stavdimensjonen slik at spikerslag for kledning vil flukte med yttersida av stavar, syll og raft. Sjølve stramminga av strevaren vert lagt inn når det nedre tappholet skal tappast ut.

I følge Jon Godal har kjetting og bjønn vore bruka til å stamme opp, men ein vil nok også kunne få dette til ved litt kreativ bruk av taug. Strammeband er i alle fall effektivt! Til sjuande og sist er det kledningen som skal halde på dette spennet. Kledningen må spikrast i raft og syll for å låse stramminga. Her som det er dobbel raft er det viktig at kledningen spikrast i overrafta. Då vil heile konstruksjonen vere låst.

Korleis dette er gjort og i kva grad det har vore praktisert i tradisjonelle stavlinekonstruksjonar må sjåast nærmare på. Det har nok vore mange måtar og tilnære seg denne problematikken på. Dette viset å legge inn stramming på er i alle fall eit vis som let seg gjennomføre praktisk med tradisjonelle verktøy og metodar. Om det har eksistert ein generell praksis i forhold til storleik på bygg og grad av stramming har eg ikkje oversikt over, men det vert i seg sjølv eit eige tema. Dette naustet måler 5x8meter og stramma med 5/8” på kvar strevar. Om denne stramminga står i forhold til bygget sin storleik har eg ikkje nok erfaring eller kunnskap til å meine noko større om, men at stramminga ikkje må vere for stor trur eg er viktig. Som så mange andre ting må det vere passeleg.

Nevertekking på Nordmøre

Nevertekking, Naust, Kvenna 24-25.11.2015

Naustet på Kvenna er ein kopi av det naustet som stod der opphaveleg. Det står på samme tomt og held samme mål. Det originale naustet vart datert til 1850 ved denro-prøver. Naustet har truleg hatt funksjon som naustløe. Det er lem over heile og ei luke/glugg i gavlen som vender mot land. Denne luka kan indikere at lemmen har vorte nytta til høyberging. Naustet er tømra og har saltak med treungsrøst. Den totale takflata er i overkant av 60m². Never og torv vart nytta til tekking. Naustet på Kvenna var den avsluttande næmingeoppgåva til Torgeir Leivdal, i regi av Geitbåtmuseet si avdeling, Husasnotra.

Sjølve tekkinga og dei vala som er gjort med tanke på leggemønster, sortering, torv osb. er gjort på bakgrunn av undersøkingar av lokale nevertak og opplysningar frå Torbjørn Fjærli, (fødd 1929) Halsa Nordmøre. Nevra er delvis henta i Hemne kommune, og delvis russenever, men av relativt lik kvalitet og storleik. Torvhalskrokane er smidd av Per Øyehaug, Surnadal, og er ei etterlikning av dei opphavelege krokane på naustet. Torva er sur og mager, slik som lokal tradisjon etter Torbjørn Fjærli tilseier. Kva type torv som ligg oppå eit nevertak har vist seg å vere viktig for å få varige og tette nevertak. Tekkinga vart utført av Torgeir Leivdal, Ole Otnes, Karstein Sættem og Håkon Telnes Fjågesund. Jon Godal var rettleiar og instruktør under arbeidet. Denne teksten er meint som ein dokumentasjon av arbeidsprosessen med litt bakgrunn for dei vala som er gjort.

Gjennomgang av prosessen:

Når ein skal leggje nevertak er det visse føresetnader som må ligge til grunn. Blant anna er det viktig å ha eit tro med god lufting, då never er eit materiale som pustar og treng ventilering. Utan lufting vil fukt bli sperra inne, og dette fører med seg ein del uheldige konsekvensar som eg ikkje vil gå nærare inn på. Troet på naustet er lagt med høveleg mellomrom. Det vil seie rundt ¾ tomme. Om troet har vankant så vert det ofte ei naturleg glipe mellom borda som høver godt.

Me sorterte never i tre grader av tjukne. Mjuk, mellom, og stiv. Denne sorteringa er viktig for den fyrste rasta (rad bortetter i taket si lengderetning). Sjølve tekkinga byrja med innfestinga av torvhaldskrokane. Torvhaldskrokane held torvhaldaren, som hindrar torva i å gli av taket, på plass. Torvhaldaren kallast også torvvol, eller ringved. Torvhaldskrokane vart slegne i på kvar sperre, ti på kvar side. Under kvar torvhaldskrok vart det lagt tre lag med never, alle med kvitsida ned. Mellomstiv nedst, mjuk oppå der, og stiv på toppen. Den mellomstive hadde eit nevegrep utstikk frå trokanten. Eit nevegrep vil seie avstanden frå utstrakt fingertupp og inn i tommelgropa, altså om lag 15cm. Den mjuke nevra vart så lagt ein tomme innanfor kanten på den mellomstive nevra, og den stive vart lagt i flukt med trokanten. Torvhaldskroken vart så slegen gjennom desse tre laga og ned i sperra, slik at ytterkant av kroken flukta med kanten på troet. Dette vart gjort på same vis bortetter på alle sperrene.

OLYMPUS DIGITAL CAMERA — Bilete syner innfesting og plassering av torvhaldskrok og never

Det vart så fylt i never mellom alle krokane med same leggjemønster som nevra under krokane. Mellomstiv, mjuk og stiv øvst. Regelen var at det skulle leggjast med om lag ein tidel av nevra si lengde i omlegg sidevegs. Grunnen til at nevra leggast i denne rekkefølgja har med dryppkant å gjere. Den nedste vil krulle inn mot veggen og den midtre vil krulle seg på same vis, men lage ein ny fold, samstundes som ho vert halden nede av den øvste stive nevra. Dryppkanten vil dannast på den midtre nevra, og soleis komme godt utom trokanten og framleis ha den nedste nevra som ei ekstra sikring.

Ut mot vindskia på kvar side vart det lagt ei stiv never nedst med kvitsida opp. Denne går om lag ut til midten av vindskibordet si tjukne. Den tekkande nevra som kom oppå vart trekt om lag ein tomme utom vinskibordet. Den tykke nevra i botn vil ”lyfte” den tekkande nevra i enden slik at vatnet vert ført inn på taket og vekk frå vindskia. Dette er eit grep ein gjer for å verne vindskia.

Torvhaldaren leggjast på og kort never med brunsida mot torvhaldaren vart lagt på. Desse har som funksjon og verne torvhaldaren ved at dei krullar seg rundt torva og fører vatnet ned og under torvhaldaren. Det vart også lagt ein liten neverbit over den delen av torvhaldskroken som undersida av torvhaldaren ligg mot. Dette er for å verne den tekkande nevra som kjem oppå mot mekanisk slitasje frå torvhaldskroken.

Neste steg i prosessen er å snu leggjemønsteret frå rett nedkant til rett overkant. I tekkinga er det overkanten som er referanselina for vidare legging. Det er også viktig at fiberretninga på nevra ligg ståande på taket, altså i retning opp ned og ikkje sidevegs. Ei rast med korte nevrar vart lagt inn mot torvhaldaren. Taket vart lagt med trelags leggemønster, og det vil seie at ein har ein tredjedel av kortaste never i rasta som opptrekk i neste rast. Toppen av kortaste never i fyrste rasta, altså den som ligg mot torvhaldaren vert soleis å rekne som referanselinje. Opptrekket i neste rast skal då vere ein tredjedel av lengda på kortaste never i den føregåande rasta. Sidevegs gjeld framleis tinedelsomlegget. Denne framgangsmåten vart nytta heilt opp til mønet, og torva vart lagt på undervegs ettersom rastane kraup oppover. Ein lyt leggje torv fortlaupande då denne vektar ned og held nevra på plass.

Sorteringa med tanke på stivleik gjeld berre i nedste rasta, der ein skal ha dryppkant. Den øvrige nevra vart sortert etter lengde. Dei kortaste vart nytta fyrst for å raskare få retta inn overkanten som referanseline, og oppover i taket vart stadig lengre never nytta. Dei lengste, vart spart til mønenever. Desse vart lagt midt over mønet.

Til slutt vart det lagt stein oppå torva. Steinane som vart lagt var flata i alle fall på ei side slik at han ikkje skulle rulle ned og vog 5-20kg. Steinlegginga fylgjer ytterkanten av taket, vindskiene og torvhaldarar, og ei rad vart lagt langsetter kvar side av mønet.

Tekst og foto: Håkon Telnes Fjågesund

Stabbur på Eggen gård, Bardu

Beskrivelse av tømmeret på Stabburet på Eggen gård, Bardu

Tirsdag 1. mars 2016 var vi studentene på Tradisjonelt Bygghandverk på befaring på Eggen gård på Bardujord i Bardu kommune i Troms. Vår gruppe som besto av Magnus Wammen, Peter Brennvik, Thor Larssen og Jostein Utstumo. Vi fikk i oppgave å studere tømmeret i kassa på stabburet på gården. Hvor vi spesielt skulle ha fokus på variasjon i dimensjoner, rot/topp orientering. Om det har vært noen justering av tykkelse på stokkene og hvilken variasjon det var i dimensjon og avsmalning. Vi ble også spurt om å gjøre en vurdering om hvordan flatene fluktet i vegglivet (lodd i senter, innside eller utside)?

OLYMPUS DIGITAL CAMERA

Vi gjorde en oppmåling og registrering av stokkene i to av veggene i bygningen der vi hadde fokus på dimensjoner, avsmalning og vridning. Som skissa antyder er relativt rettvoksen (noe høyrevridd og en og annen venstrevridd) material med liten avsmalnig i denne veggen.

OLYMPUS DIGITAL CAMERA

Vestveggen ble også undersøkt, her ble også funnene at det er mye rettvoksen material med noen untak som raftstokken som er kraftig venstrevridd. Kan det ha vært bevist at denne har blitt brukt her?

Som en oppsumering vil vi fastslå at tømmeret er av javnvokst furu med avsmalning ca. 5-10mm pr. meter. Det er javn årringetetthet, det er stort sett rettvokst, noen få med høyre og noen med venstrevridning. Det er lite kvist, og generellt små, ingen kvist er over 1 tomme i diameter. I snitt 2 ½ kvist pr meter, mens noen stokker har opp til 5 kvist pr. meter. Det er tydelig at tømmeret er hogd på dimensjon.Tømmeret er dimensjonert ned på tykkelsen i de groveste tykkelsene med øks. Bredden ligger da på ca. 5-6 1/2″ tomme.